Pytania to bardzo dobre „narzędzie” sprawiające, że ludzie zaczynają myśleć. Zadawanie innym pytań jest również bardzo doceniające, bo pytający – przez sam fakt zadania pytania – daje do zrozumienia, że ma o pytanej osobie przekonanie, że ta jest w stanie udzielić odpowiedzi. Przyjrzyjmy się więc temu, jak wykorzystywać pytania w procesie edukacji, czyli jak uczyć myślenia, odpowiedzialności i budowania samoświadomości za pomocą pytań.
Czy wiesz, że pytania sprawiają, że ludzie myślą? Czy mógłbym prosić Cię o wyobrażenie sobie sytuacji, w której prosisz dziecko lub ucznia o wykonanie prostej czynności, np. pozbieranie zabawek, i mówisz mu dokładnie, jak ma to zrobić: klocki do tego pudełka, książki na półkę, lalki do wózeczka itp.? Zapewne dziecko to zrobi, ale czy rozwinie tym sposobem swoją umiejętność myślenia? A co, gdybyś zrobił to tak: zadajesz pytanie, czy to dobrze, że zabawki są rozsypane? O co możesz zapytać, jeśli dziecko odpowie, że tak? „A czy to bezpieczne, że zabawki są rozsypane? Co może się stać, jeśli na nie nadepniesz? Czy zabawki się nie poniszczą? Jak możemy je pozbierać? Gdzie najlepiej ułożyć klocki? Jak byś ułożył książki? Gdzie lubią spać lalki?” Po co wiązać proste zadanie posprzątania zabawek z mnóstwem pytań? Czy właśnie nie po to, żeby nauczyć dziecko myślenia? Czy nie jest tak, że jeśli komuś powiemy, co ma dokładnie zrobić, to zwalniamy go niejako z odpowiedzialności i z myślenia, jak ma to zrobić? Czy jeśli będzie musiał sam wymyślić, jak ma to zrobić, nie rozwinie się, a w pamięci nie zostanie więcej informacji? A czy zauważyłeś, że cały ten akapit składa się tylko z pytań i nie ma tu żadnego zdania twierdzącego?
Pytania zmuszają do odpowiedzi, nawet jeśli zadajemy je sobie sami. Skłaniają więc do myślenia, refleksji, podsumowywania, obmyślania planu, spojrzenia z innej perspektywy, głębiej i szerzej. Na przykład zapytaj sam siebie: Po co ja to w ogóle robię? Po co ja czytam ten tekst? a będziesz bardziej zmotywowany, żeby go dalej czytać i prawdopodobnie wyciągniesz z niego więcej treści.
Korzyści z zadawania pytań
- Rozmówca staje się skoncentrowany – odpowiedź na pytanie wymaga działania ze strony rozmówcy, zatem o wiele trudniej jest mu się „wyłączyć” niż w sytuacji, gdy tylko słucha (np. na wykładzie – właśnie dlatego często zadaję pytania na wykładach).
- Powodują refleksje (uruchamiają myślenie).
- Dodają odwagi i doceniają (pytający komunikuje: „Wierzę, że znasz odpowiedź na to pytanie”).
- Podkreślają odpowiedzialność pytanego (pytający zna odpowiedź na pytanie, ale chce, żeby pytany wziął za nią odpowiedzialność).
- Prowadzą do przełomowych wniosków, do zauważenia czegoś, co wcześniej trudno było dostrzec.
- Umożliwiają wnikliwe i wielostronne spojrzenie na sytuacje.
Co myślisz?
Każde pytanie, jakie stosujemy w procesie edukacyjnym, sprowadza się tak naprawdę do jednego: „Co myślisz?”. To pytanie przypomina pytanemu, że właśnie ma myśleć, że ma taką zdolność. To pytanie docenia, bo skoro ktoś pyta o moje zdanie, to znaczy, że się ze mną w pewien sposób liczy. To pytanie pokazuje sprawczość: to Ty masz myśleć, a nie kto inny za Ciebie.
Nie wiem
Najgorsze, co możesz usłyszeć po zadaniu pytania, to „nie wiem”. Prawdopodobnie to wcale nie oznacza, że dana osoba nie zna odpowiedzi, tylko że nie zadała sobie trudu, aby jej poszukać. Bardzo często odpowiedź można znaleźć w sobie, a nawet jeśli nie, to przecież żyjemy w takich czasach, że zdobycie jakiejkolwiek wiedzy właściwie nie jest dużym problemem. Jeśli czegoś nie ma w Internecie, to przecież można pójść do biblioteki. A jak nie ma w bibliotece, to zapewne w Internecie możesz znaleźć osobę, która zna odpowiedź. A jak ta osoba nie zna, to może zna kogoś, kto zna. Rozumiesz, o co mi chodzi? Nie jest tak, że nie wiesz – po prostu nie chcesz się tego dowiedzieć. Przypuszczam, że Sokrates zgodziłby się ze stwierdzeniem, że nie ma ludzi głupich, są tylko leniwi, czyli tacy, którzy nie używają swojego rozumu do poszukiwania odpowiedzi. Kiedy usłyszysz „nie wiem”, zapytaj: Jak możesz się tego dowiedzieć?, Kto może Ci w tym pomóc?.
Rodzaje pytań
W procesie edukacyjnym możemy używać wielu rodzajów pytań. Oto one:
- odwołujące się do emocji (Co czujesz w związku z tym?, Jakie to w tobie wywołuje emocje?),
- wyjaśniające (Jak to działa?, Jakie mechanizmy za tym stoją?),
- zawężające (Nad czym konkretnie chcesz pracować?, Co jest w tym najważniejsze?),
- poszerzające (Co jeszcze jest ważne?, Co jeszcze mógłbyś zrobić?),
- pozwalające na lepsze rozumienie (Dlaczego ta osoba tak zrobiła?, Jak możesz pomóc mi to zrozumieć?, Dlaczego robisz to, co robisz?),
- prowokujące (Naprawdę tak myślisz?, Po co ci to?),
- podkreślające sukcesy podopiecznego (Która z twoich mocnych stron sprawiła, że to zrobiłeś?, O czym możesz rozmawiać godzinami?, Jaki jest twój największy sukces?),
- rozważające skutki działań (Jak myślisz: do czego to może doprowadzić?, Co z tego może wyniknąć?),
- rozważające różne możliwe rozwiązania (Jaka jest alternatywa?, Czy możemy to zrobić inaczej?),
- podkreślające sprawczość i możliwość wpływu podopiecznego (Co konkretnie ty możesz z tym zrobić?, Jak byś to zrobił sam?, Co możesz zrobić lepiej?).
Zasady zadawania pytań i słuchania odpowiedzi
- Pytaj otwarcie (Co ty o tym myślisz? – zamiast: Co ludzie o tym myślą?).
- Proś o wyjaśnienie i potwierdzaj, czy dobrze zrozumiałeś.
- Nie zadawaj pytań atakujących i oskarżających (Dlaczego to zrobiłeś?).
- Pytań zamkniętych używaj tylko jako wstępu do kolejnego pytania (Czy coś jeszcze?, Co?).
- Nie zadawaj zbyt wielu pytań naraz. Rozmówca może zapomnieć, o co pytasz.
- Nie zadawaj serii pytań, jednego po drugim, jak na przesłuchaniu. Daj rozmówcy czas na rozwinięcie odpowiedzi i udzielaj informacji, że rozumiesz.
Pytania mają jeszcze jedną rewelacyjną zaletę – możesz używać ich wszędzie: w trakcie lekcji, w swobodnej rozmowie na korytarzu, w czasie przypadkowego spotkania w autobusie, w samochodzie, przez telefon.
Prosta zabawa na pytajnikową rozgrzewkę: można rozmawiać tylko pytaniami. Osoby wypowiadają się po kolei i kto pierwszy użyje zdania innego niż pytanie, odpada.
Dochodzenie do sedna sprawy i uczenie odpowiedzialności
W procesie tutoringu lub mentoringu jako metoda uczenia myślenia, zauważania nieoczywistych prawidłowości, i docierania do sedna sprawy możemy używać również pytań powtarzanych, czyli zadawania podobnych pytań w po uzyskaniu od podopiecznego odpowiedzi.
Takim pytaniem, które możemy kilkakrotnie powtórzyć, żeby dojść do sedna sprawy jest DLACZEGO?
Bardzo podobnie możemy zastosować również powtarzające się dwa pytania
- o fakty: Jakie są fakty? Co się wydarzyło? Co zrobiłeś?
- o ich skutki: Co się wtedy wydarzyło? Do czego to doprowadziło? Co się wtedy dzieje?
Takie pytanie pozwala nam zauważyć, że każde wydarzenie (fakty) niesie ze sobą skutki, a te skutki są przyczynami kolejnych wydarzeń itd.
Covey (2005, s. 401) zauważa, że zadawanie takiej serii pytań, a w szczególności: Do czego to doprowadza? Co się wtedy dzieje? uczy pokory i zauważania konsekwencji swoich działań lub działań organizacji – a nie zwalania winy na innych. Właśnie na tym polega odpowiedzialność. Jest wtedy łatwiej wdrożyć zmianę.
Pytania pomagają budować samoświadomość
Bardzo dobrą metodą rozwijania samoświadomości u siebie samego i u innych jest zadawanie tzw. mocnych pytań, które skłaniają nas do refleksji nad najważniejszymi wartościami i marzeniami.
Kiedy np. pytamy siebie lub kogoś Co jest dla ciebie najważniejsze? lub Jakie jest twoje największe marzenie?, czasami trudno wprost udzielić odpowiedzi i właśnie dlatego możemy wykorzystać mocne pytania. Oto one:
- Co byś zrobił, gdybyś się nie bał?
- Co byś zrobił, gdybyś miał stuprocentową pewność sukcesu?
- Co byś zrobił, gdybyś miał dużo pieniędzy?
- Co byś zrobił, gdybyś dowiedział się, że zostało ci tylko sześć miesięcy życia?
- Czego byś się nauczył, gdybyś mógł się nauczyć wszystkiego, co chcesz?
- Co byś robił całymi dniami, gdybyś nie musiał chodzić do pracy lub szkoły?
- Co sprawiłoby, że przeszedłbyś po kładce szerokiej na 15 centymetrów rozciągniętej pomiędzy dwoma wysokimi budynkami?
- Gdybyś mógł przez godzinę porozmawiać z kimkolwiek, kto żył kiedyś lub żyje teraz, kto by to był?
- Gdybyś miał napisać książkę, o czym ona by była?
- Gdybyś miał otworzyć fabrykę, co by produkowała?
- Gdybyś stanął twarzą w twarz z Bogiem, o co byś Go zapytał?
- Co byś chciał, żeby napisano o Tobie w encyklopedii?
- Co byś chciał, żeby powiedzieli o Tobie bliscy w mowie na Twoim pogrzebie?
Pytania świetnie sprawdzają się w procesie tutoringu. W kursie Tutoring i Mentoring – Edukacja Spersonalizowana w Praktyce szczegółowo opisuje cały proces jego wdrożenia i realizacji.
Podobne treści w tym temacie:
- Dlaczego żelazka nie mają włączników? i 22 inne niebanalne pytania uczące myślenia
- Uniwersalne podejście do rozwiązania każdego problemu
- Sztuka Rozmowy, czyli jak rozmawiać naprawdę (w 14 punktach)
- Tutoring, mentoring i coaching w szkole
Jak podoba się Wam takie wykorzystanie pytań w procesie edukacji? Macie jakieś swoje ulubione pytania, które zadajcie dzieciom lub uczniom? Zapraszam do dyskusji w komentarzach.
Bibliografia:
Covey S. (2005). 8. nawyk. Od efektywności do wielkości i odkrycia własnego głosu. Poznań: Rebis.
Autor wpisu:
dr Michał Czakon
Pomysłodawca metod edukacyjnych Centrum Dobrego Wychowania, Psycholog, Trener, Dydaktyk, Autor bloga: jakdzialacskutecznie.pl, Autor pakietu metod 99 pomysłów na godziny wychowawcze.
