Kwestia dobrych, przyjaznych relacji jest zdaje się jednym z najważniejszych wymiarów sprawiających, że chce się nam przychodzić do szkoły (mówię to zarówno o uczniach, jak i o nauczycielach). Dobre relacje działają też bardzo wpierająco i przeciwdziałająco pojawianiu się wyzwań związanych z naszym życiem emocjonalnym, a czasami wydaje się nam, że tak trudno jest nam je budować...
Jest to wpis zbierający konkretne pomysły na kształtowanie szerokiej kompetencji Współpracy, którą opisuję jako jeden z 4 filarów skutecznego działania. Podstawy teoretyczne dotyczące kompetencji społecznych opisuję na moim blogu:
Jak budować dobre relacje. 7 kroków do dobrych relacji. Jak uczyć życia z innymi i współpracy
A pełną koncepcję 4 filarów w podręczniku:
Jak Uczyć Skuteczności. Siebie i innych.
Jest to pierwszy z serii wpisów „15 prostych ćwiczeń i pomysłów na zajęcia...” z konkretnymi aktywnościami grupowymi, które mam zamiar dla Was napisać:
- 15 prostych ćwiczeń i pomysłów na zajęcia budujących współpracę i poprawiających relacje i komunikację w grupie i klasie [niniejszy wpis]
- 15 prostych ćwiczeń i pomysłów na zajęcia budujących motywację w grupie i klasie [wkrótce]
- 15 prostych ćwiczeń i pomysłów na zajęcia kształtujących kompetencje emocjonalne do wykorzystania w grupie i klasie [wkrótce]
- 15 prostych ćwiczeń i pomysłów na zajęcia uczących myślenia do wykorzystania w grupie i klasie [wkrótce]
Dlaczego 15? Właśnie tyle może być tygodni rzeczywistych zajęć w semestrze (z uwzględnieniem świąt, dni wolnych i lekcji przepadających z innych losowych powodów, np. takich, że musimy omówić jakieś sprawy organizacyjne) – także można z nich zrobić semestralny program cotygodniowych zajęć kształtowania danego obszaru kompetencji, np. w czasie godzin wychowawczych.
Spis treści wpisu:
Dlaczego taka seria wpisów (wstęp z opisem raportów z badań)
Konkretne pomysły
4. Ćwiczenia z zakrytymi oczami
7. Kopiowanie obiektów na podstawie opisu słownego
10. Gra kooperacyjna pozornie nastawiona na rywalizację
11. Uczenie się kooperacyjne (cooperative learning)
99 pomysłów na godziny wychowawcze
Dlaczego taka seria wpisów (wstęp z opisem raportów z badań)
Najpierw wstęp, który początkowo miał być krótki, ale jako, że jest to wstęp do całej serii wpisów, ostatecznie trochę się rozpisałem. Jeśli interesują Was konkrety, to możecie go pominąć, choć myślę, że warto przeczytać.
W skrócie mam taką myśl, że diagnozę funkcjonowania uczniów znamy (wiemy, co jest wyzwaniem), mamy też pewne ogólne rekomendacje (mniej więcej wiemy, co trzeba zrobić, żeby było lepiej), tylko najtrudniej jest przy „samej ziemi”, czyli z konkretnymi rozwiązaniami, które możemy zrealizować (nie mamy pojęcia jak to wdrożyć w praktyce), dlatego przez ten wpis chcę się z wami podzielić właśnie tymi konkretami. Oczywiście nie twierdzę, że realizacja opisanych tutaj aktywności rozwiąże wszystkie wyzwania związane z funkcjonowaniem psychicznym i społecznym uczniów, ale po prostu chcę się z Wami podzielić inspiracjami, dzięki którym razem, oddolnie i małymi krokami możemy wspierać dzieci i młodzież.
Przeanalizowałem różne raporty dotyczące życia emocjonalnego dzieci i młodzieży i to zarówno te z badań sprzed roku 2020, jak i te aktualne. Wszędzie przebrzmiewa bardzo prosta (w teorii) myśl: dobre relacje są bardzo ważnym czynnikiem przeciwdziałającym różnego rodzaju wyzwaniom życia emocjonalnego i psychicznego, a w związku z tym należy o te relacje dbać. Oczywiście teza ta nie jest odkrywcza, bo doskonale zdajemy sobie z tego sprawę – trudniejsze jest jednak praktyczne wdrożenie wniosków płynących z tych badań do życia. Wszyscy wiemy, że trzeba budować dobre relacje, tylko jak to ostatecznie zrobić? Dlatego też mam nadzieję, że wpis ten odpowie na tę potrzebę i podsunie konkretne aktywności, które przynajmniej choć trochę rozwiną kompetencje społeczne i poprawią relacje w klasach i grupach, z którymi pracujemy. Pozwólcie, że zanim przejdziemy do tych konkretów zacytuje Wam kilka z tych badań.
Jeszcze na długo przed epidemią i wszechobecnością Internetu, zespół dr Bernadety Bulla (2006) z Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach przeprowadził badanie w którym wzięło 1745 uczniów w wieku od przedszkola do II klasy liceum z terenu województwa śląskiego (893 dziewczynki, 825 chłopców). Badanie dotyczyło przyczyn i treści lęków, jakich doświadczają uczniowie. Najczęstszą przyczyną leków doświadczanych przez badane dzieci i młodzież były sytuacje dotyczące ich funkcjonowania w systemie szkolnym: tę przyczynę lęków wskazało 25,7% uczniów, a w wśród uczniów wieku III klasy gimnazjum odsetek ten sięgał aż 40,4%.
Czego wtedy bali się uczniowie:
- W wieku przedszkolnym - już od wieku przedszkolnego treść lęku koncentruje się głównie wokół osoby nauczyciela (częściej u dziewczynek) oraz starszych uczniów (głównie u chłopców)
- W III klasie szkoły podstawowej - przyczyną lęku jest szkoła sama w sobie i starsi uczniowie (u chłopców) oraz nauczyciele, konkretne przedmioty, sprawdziany i uwagi (u dziewcząt)
- W V klasie szkoły podstawowej - wśród uczniów klasy V (głównie chłopców) są sprawdziany oraz wizja otrzymania złej oceny, maleją za to lęki związane z starszymi uczniami w szkole
- W wieku gimnazjalnym - uczniowie w wieku gimnazjalnym boją się nauczycieli i sprawdzianów, maleje za to lęk przypisywany sytuacji odpowiedzi przy tablicy i złymi ocenami. W tym wieku wzrastają również lęki przez egzaminami końcowymi (bardziej u dziewcząt)
W wieku szkoły średniej - licealiści najbardziej boją się ogólnie szkoły, egzaminów końcowych, testów i sprawdzianów (częściej dziewczęta)
W kontekście dobrych relacji dużym problemem jest przemoc pojawiająca się w szkołach w różnych formach. Raport „Bezpieczeństwo w szkole w opinii uczniów i rodziców - komunikat z badań” (Laurman-Jarząbek, Mazur, Szpringer, 2015) wskazywało, że 40% uczniów szkół podstawowych było ofiarą: wyzwisk, uderzenia, kopania, popychania, bicia i drapania, zwłaszcza na boisku lub w szatni wf, a badania NIK (2014) pokazały, że do najbardziej rozpowszechnioną formą zachowań patologicznych w szkołach była agresja (zauważa ten problem 73% uczniów i 43 % nauczycieli). Agresję fizyczną dostrzegało 58 % uczniów i 15 % nauczycieli. Innymi wymienianymi problemami w szkołach były: palenie tytoniu (76% uczniów wskazywało ten problem), nadużywanie alkoholu (10%), kradzieże (23%), a także narkotyki: 31% uczniów było świadkiem zażywania narkotyków na terenie szkoły lub słyszało o tym z wiarygodnego źródła, a aż 17% było świadkiem sprzedaży narkotyków na terenie szkoły.
Również badanie przeprowadzone przez nasz zespół w grudniu 2019 roku w 4 małych wiejskich szkołach na ternie powiatu lubelskiego, z którymi lokalnie współpracujemy, pokazało poziom nasilenia trudności społecznych i emocjonalno-motywacyjnych uczniów. Poprosiliśmy wychowawców klas o wypełnienie arkuszy obserwacyjnych dotyczących postaw uczniów uczęszczających do klas 6 i 7 (13-15 lat). Badanie objęło łączenie 181 uczniów: 91 dziewczynek (50,28%) oraz 90 chłopców (49,72%) i pokazało następujące nasilenie negatywnych zjawisk:
- Powodowanie konfliktów, trudności w pracy zespołowej: 8,84% (16 os.)
- Trudności w akceptacji i przestrzeganiu norm i zasad: 14,36% (26 os.)
- Trudności motywacyjne (postawa „nie chce mi się”), brak zainteresowań: 16,57% (30 os.)
- Niskie poczucie własnej wartości: 14,36% (26 os.)
- Doświadczenie przemocy werbalnej i niewerbalnej: 9,94% (18 os.)
- Problemy emocjonalne: 10,50% (19 os.)
Przejdźmy do współczesnych badań, realizowanych już po epidemii i okresie nauki zdalnej, który to bardzo negatywnie wpłynął na opisywane tu zjawiska.
Badanie Zdrowa Szkoła (Dębski i Flis, 2022) w którym wzięła udział ogromna próba 51 830 uczniów z całej Polski pokazały, że 44,7% uczennic i uczniów odczuwa stres związany ze szkołą i nauką, 34,9% nie lubi chodzić do swojej szkoły, a 33,6% czuje się źle lub nieswojo w swojej szkole (s. 11). Badanie dotyczyło także życia emocjonalnego: 56% dziewcząt z szkól średnich ma objawy depresji, 40,6% uczniów ma podejrzenie depresji, 38,8% badanych przyznaje, że - w porównaniu do czasu sprzed pandemii – obecnie czuje się gorzej psychicznie i fizycznie, a 8,4% deklaruje, że w ogóle nie chce im się żyć (s. 13). 52% uczniów nie lubi swoich nauczycieli za to, że są niemili oraz że za dużo wymagają, choć jednocześnie aż 83,2% przyznaje, że w ich szkole jest przynajmniej 1 nauczyciel bardzo przez nich lubiany, a 50,7% przyznała, że w ich szkole jest przynajmniej 1 nauczyciel, do którego mogliby zwrócić się o pomoc w rozwiązaniu problemów pozaszkolnych (s. 14). Myślę, że to może być optymistyczna wskazówka pokazująca, nam, że warto być tym chociaż jednym nauczycielem, którego uczniowie lubią i wiedzą, że mogą do nas zwrócić się o pomoc (nawet jeśli tylko jednym, choć badanie mówi o tym, że przynajmniej jednym w założeniu, że być może jest ich więcej).
W opinii badanych czas pandemii i edukacji zdalnej nasilił u nich następujące problemy (s. 15):
- brak motywacji do działania (43,8%),
- problemy z koncentracją (37,4%),
- samotność (34,9%),
- kłopoty w nauce (32,4%),
- obniżony nastrój (41,7%),
- kłopoty ze snem (35,4%),
- przemęczenie ekranowe (34,1%),
- brak chęci do życia (28,1%).
Co ciekawe badanie to pokazuje nieco ambiwalentny obraz relacji rówieśniczych, z jednej strony 70% uczniów przyznaje, że ze swoimi kolegami i koleżankami w szkole/klasie może dzielić radości i smutki, 61,8% uczniów stwierdza, że ich koledzy i koleżanki naprawdę starają się im pomóc, 56,2% stwierdza, że może rozmawiać o swoich bolączkach i problemach ze swoimi kolegami i koleżankami, a co drugi uczeń czuje, że wszyscy lub większość
w klasie go lubią (s. 17), a z drugiej strony 64,6% uczniów czuło się obgadywanymi, 55,4% było obrażanymi lub wyśmiewanymi w szkole, 45,1% uczniów stwierdziło, że doświadczyli żartowania na swój temat w celu sprawienia
przykrości, a 41,6% doświadczyło usunięcia z grup dyskusyjnych, gdzie byli inni koledzy/koleżanki z klasy (s. 18). Raport opisuje także kwestię korzystania z pomocy (s. 16.) i relacji na linii uczeń – nauczyciel, które o opinii uczniów nie są zbyt dobrze oceniane (s. 19-20), a także kwestie relacji z rodzicami (s. 21).
Co też bardzo cenne autorzy raportu przedstawiają nam ważne rekomendacje horyzontalne - ogólne (od s. 75) oraz rekomendacje szczegółowe (od s. 78). Pozwólcie, że przybliżę tylko te ogólne:
1. Tworzenie warunków do wzmacniania więzi społecznych i dobrych relacji w szkole, rodzinie i najbliższym otoczeniu
2. Tworzenie warunków do odpowiedniego wspierania działań pozytywnie wpływających na psychiczny i fizyczny dobrostan
3. Uznanie doświadczenia pandemii koronawirusa COVID-19 jako ważnego czynnika mającego wpływ na funkcjonowanie społeczności szkolnych, w szczególności dzieci i młodzieży
4. Rozwój instrumentów polityki edukacji w zakresie tworzenia profesjonalnej edukacji hybrydowej
5. Rozszerzenie procesu kształcenia nauczycieli o niezbędne aspekty rozwijania ich kompetencji pedagogicznych
Odnośnie ostatniej rekomendacji: nasz zespół robi to od wielu lat wspierając rozwój nauczycieli zwłaszcza w zakresie kompetencji pedagogicznych i psychologicznych, których kształcenie w systemie uniwersyteckim okazuje się niestety niewystarczające. Robimy to m.in. poprzez nasze kursy online, szkolenia dla rad pedagogicznych, bezpłatne projekty szkoleniowe takie jak Szkoła Edukacji CDW, czy ostatnio także poprzez prowadzenie zajęć w ramach studiów podyplomowych.
Jeszcze nowsze badania zrealizowane przez ten sam zespół na jeszcze większej próbie 184 447 uczniów (Dębski i Flis, 2023) pokazują, że aż 37,5% uczniów czuje się samotnym (s. 17), 29,3% uczniów regularnie postępuje wbrew sobie aby być akceptowanym (s. 24), a 32,5% deklaruje, że przejawia zachowania agresywne w postaci hejtu (s. 20). Badania dotyczyły także doświadczeń emocjonalnych i funkcjonowania psychicznego: aż 32,5% nie akceptuje tego, kim jest i jak wygląda (s. 17), 16% okalecza własne ciało (s. 18), 29,3% ma podejrzenie depresji, aż 39,2% myślało po podjęciu próby samobójczej, a 8,8% deklaruje, że taką próbę podjęło (s 19.). Trudności w funkcjonowaniu społecznym i emocjonalnym siłą rzeczy przekładają się na kwestie motywacyjne. Wspominanie badania pokazują, że aż 52,4% młodych osób charakteryzuje brak motywacji do działania, 30,6% deklaruje kłopoty w nauce (s. 17), a 22,7% czuje się uzależnionych od nowoczesnych technologii (s. 26).
Ważne uwagi do realizacji
W związku z tym chcę Wam przedstawić pomysły na proste ćwiczenia budujące współpracę i poprawiające relacje w grupie i klasie, które możemy zastosować np. w czasie godziny wychowawczej, zajęć prowadzonych przez psychologa lub pedagoga szkolnego, czy innych zajęć rozwojowych prowadzonych w pracy z grupami w różnym wieku, myślę, że począwszy już od najmłodszych klas szkoły podstawowej (od 4-5 klasy to już na pewno), a skończywszy na osobach dorosłych.
Zanim je zastosujecie pamiętajcie, proszę, o dwóch myślach:
1. Proste aktywności realizowane w pracy z grupą od czasu do czasu nie zastąpią systematycznego oddziaływania wychowawczego. Ćwiczenia te mogą stać się elementami spójnego programu wychowawczego, ale nie powinny być jego substytutem. W pracy z grupą bardzo ważna jest spójna strategia, prowadząca nas do osiągania długofalowych celów związanych z nabywaniem kompetencji. O takim podejściu do pracy z grupą i klasą mówimy w kursie Skuteczny Nauczyciel i Wychowawca, a propozycję takiego spójnego programu z 20 lekcjami opisałem w podręczniku Jak Uczyć Skuteczności.
2. Pamiętacie koniecznie, żeby każde ćwiczenie omówić. Bez omówienia i choćby nawet najprostszego wyciągnięcia wniosków opisane tu aktywności mogą stać się tylko w gruncie rzeczy fajną zabawą (która oczywiście też jest ważna, ale nie pozostańmy tylko na niej). Dobre omówienie ćwiczenia warto, żeby zawierało elementy cyklu uczenia się eksperymentalnego:
- analiza doświadczenia, np. W tym ćwiczeniu osiągnęliśmy sukces dzięki...
- wyciągnięcie wniosków, np. To ćwiczenie nauczyło mnie, że w pracy zespołowej ważne jest...
- most w przyszłość, tzn. wdrożenie konkretnych zmian w codziennym funkcjonowaniu, np. Od dziś będę...
Mam takie doświadczenie i myślałem o tym spisując dla Was te pomysły, że każdą z poniższych aktywności da się zrealizować w ciągu 45-minutowej lekcji w takim mniej więcej schemacie:
- 10 min.: Rozpoczęcie lekcji, ew. reorganizacja ławek i krzesełek w sali, wprowadzenie w temat,
- 20 min.: Realizacja ćwiczenia,
- 15 min.: Omówienie z co najmniej trzema rundami odpowiedzi na pytanie: analiza, wnioski, most w przyszłość (oczywiście, jeśli mamy więcej czas możemy zrobić to np. w formie pracy w grupach z prezentacją poszczególnych grup).
Poniższe ćwiczenia starałem się ułożyć rozpoczynając od takich, gdzie interakcje międzyludzkie są dosyć łatwe i nie wymagające zbytniej bliskości, by na końcu tej listy zaproponować takie, które mogą wydawać się nieco przełamujące granice (np. z wzajemnym dotykaniem, czy ujawnianiem prywatnych doświadczeń), ale za to budujących zaufanie i dających poczucie bliskości. Mam takie wrażenie, że współcześnie nie tylko dzieciom i młodzieży brakuje takiego bezpiecznego otwierającego doświadczenia czułej bliskości – przecież nie da się go dać przez Internet. Bądźcie jednak otwarci na sygnały z grupy przy realizacji tego typu ćwiczeń, tak, żeby nie naruszyć poczucia komfortu i bezpieczeństwa.
W poniższej liście nie zawarłem także typowych ćwiczeń na zapoznanie, których realizacja jest ważna kiedy dopiero co rozpoczynamy pracę z nową grupą. Znajdziecie je tutaj:
Zabawy i animacje na zapoznanie grupy
Przejdźmy więc do rzeczy. Oto tytułowe proste ćwiczenia i pomysły na zajęcia budujące współpracę i poprawiające relacje i komunikację w grupie i klasie:
1. Budowa wieży z papieru
Potrzebujemy: ryza papieru A4, ew. miarka
Grupę dzielimy na 4-5 osobowe zespoły, które otrzymują tylko kartki papieru A4, np. po 20 lub w nieograniczonej ilości. Ich zadanie polega teraz na zbudowaniu jak najwyższej wieży.
Zadanie to można nieco rozbudować robiąc z niego strategiczną grę biznesową:
Wieża z Papieru – prosta gra ucząca kreatywności, planowania i pracy w zespole
A jak rozbudujemy je bardzo, możemy zbudować całe miasto:
2. Marshmallow challenge
Potrzebujemy: żelatynowe pianki, makaron spaghetti (chociaż ja polecam patyczki do szaszłyków, a zwłaszcza kiedy pracujemy z młodszymi dziećmi), 1 m sznurka dla każdego zespołu, 1 m taśmy klejącej
Zadanie podobne do poprzedniego, tylko tym razem zadaniem zespołów jest budowa najwyżej konstrukcji, która utrzyma na szczycie jedną piankę. Robiłem też takie zadanie z dziećmi, gdzie używaliśmy pianek do łączenia całej konstrukcji.
Znajomi animatorzy opowiadali mi też o takim smakowitym pomyśle jak budowa budynku z wafli tortowych i roztopionej czekolady (dobrze jest mieć wtedy fontannę, w której ona cały czas płynie), ale sam nigdy nie realizowałem takiej aktywności – i myślę też że jej realizacja np. w szkole (chyba, że gastronomicznej) byłaby nieco problematyczna.
W tego typu aktywność możemy nadać także symboliczny sens budowanej konstrukcji (i jej poszczególnym elementom), np. że wspólnie budujemy szkołę, społeczeństwo, dom, rodzinę itp. Takim sposobem razem z zespołem animatorów i kilkudziesięcioma młodymi ludźmi zbudowaliśmy ponad 5-metrowy statek symbolizujący rodzinę:
Jak rozmawiać z młodzieżą o rodzinie. Pomysł na angażujące zajęcia Statek Rodzina
3. Rozmowy dookoła koła
Potrzebujemy: stoper i np. dzwoneczek do uciszania grupy, bo w trakcie realizacji tego ćwiczenia bywa głośno
Bardzo lubię to ćwiczenie ponieważ możemy je użyć właściwie na każdym etapie funkcjonowania grupy, począwszy od momentu zapoznawania się, a skończywszy na etapie, kiedy ludzie „znają się jak łyse konie” – wtedy potrzebujemy tylko odpowiednio zmodyfikować temat do rozmowy. Ćwiczenie polega na tym, że grupa ustawia się w dwa okręgi: wewnętrzny i zewnętrzny, w taki sposób, żeby każdy miał parę z drugiego okręgu. Następnie prowadzący proponuję temat szybkiej rozmowy na np. 1 minutę, po którym osoby z kręgu zewnętrznego przesuwają się o jedno miejsce w prawo i nowych parach rozmawiamy na ten sam temat lub kolejny (taki speed dating). Oczywiście tematy warto dobierać ostrożnie w zależności od poziomu funkcjonowania grupy, choć warto zaproponować również tematy żartobliwe (np. z tezą).
Jakie tematy rozmów możemy zadać grupie:
- Co lubisz robić w czasie wolnym?
- Moje pierwsze zwierzątko.
- Ulubiona książka.
- Moja pierwsza miłość.
- Twój wymarzony samochód.
- Ulubione wakacje.
- Co sądzisz o konsekwencjach pokoju toruńskiego z roku 1411?
- Dlaczego lubisz matematykę?
- Moja szkoła marzeń, to...
A może trochę głębsze tematy (jeśli grupa zna się wzajemnie, my ją znamy i jesteśmy np. psychologiem szkolnym):
- Co jest dla Ciebie obecnie największym wyzwaniem?
- Czego się najbardziej boisz?
- Kim chciałabyś/chciałbyś być w przyszłości?
- Gdybyś mógł/a rozwiązać jeden problem świata, to co by to było?
- Jakie pytanie zadałabyś/zadałbyś Bogu (Nieskończenie Inteligentnej Osobie), który na pewno udzieliłby Ci niezawodnej odpowiedzi rozwiązującej dany problem?
- Co byś robił/a, gdyby okazało się, że za 6 miesięcy umrzesz?
- Jaką supermoc chciałabyś/chciałbyś mieć?
Co też ważne ćwiczenie to możemy zrealizować także, kiedy poziom znajomości wewnątrz grupy jest bardzo zróżnicowany, np. kiedy w grupie są zarówno osoby znające się dobrze, jak i nowe. Wtedy prosimy o rozmowę np. na temat:
- Powiedz mi o sobie coś, czego jeszcze nie wiem
Pamiętam, że mój wychowawca w liceum zaproponował nieco podobną aktywność do zintegrowania naszej klasy, która polegała na tym, że codziennie losowaliśmy osobę, z którą mieliśmy w danym dniu siedzieć w ławce. Niestety aktywność została dosyć szybko zaniechana, ponieważ okazało się, że nasza klasa... strasznie gadała w czasie lekcji (no ale przecież o to chodziło 🙂 ).
4. Ćwiczenia z zakrytymi oczami
Potrzebujemy: coś, do zawiązania oczu, np. opaski na oczy, szale, chusty, lina lub sznurek
Bardzo ciekawymi aktywnościami budującymi komunikację i zaufanie są zadania wykonywane z zasłoniętymi oczami. Najprostsze polega na wzajemnym oprowadzaniu się w parach, gdzie jedna osoba ma zawiązane oczy i wykonywaniu prostych zadań: przejścia przez salę, znalezienia przedmiotu, narysowania domku, napisania czegoś na tablicy itp.
Ciekawym zadaniem wykonywanym przez całą klasę jest także ułożenie z zasłoniętymi oczami z sznurka lub liny określonej figury geometrycznej, np. trójkąta równobocznego, kwadratu, okręgu, sześcianu (to już level hard).
Zobacz także:
Zabawy i animacje grupowe wykonywane z zamkniętymi oczami spisane w naszej Strefie Wiedzy
5. Parlament
Potrzebujemy: krzesełko dla każdego plus jedno dodatkowe, małe karteczki, długopisy, chusty lub szarfy do wyróżnienia połowy grupy
Kolejna aktywność grupowa, którą bardzo lubię, ponieważ jest bardzo wciągająca i ucząca pracy zespołowej (a jednocześnie jest to doskonały trening pamięci operacyjnej). Grupa siedzi w okręgu (z jednym krzesłem wolnym) i dzielimy ją na dwa równoliczne zespoły, najlepiej odliczając do dwóch, tak żeby członkowie poszczególnych zespołów siedzieli naprzemiennie. Członkom jednego zespołu wręczamy kolorowe chusty, które np. zarzucają na szyję jak szale, tak, żeby łatwo można było rozpoznać, kto jest z którego zespołu. Każdy na małej karteczce pisze swoje imię (jeśli imiona się powtarzają, to np. dodaje pierwszą literkę nazwiska). Z kręgu cofnięte są ok. 4 krzesła (na 25-osobową klasę proponuję ich cofnąć 5, przy grupach ok. 10-osobowych powinny wystarczyć 3), które ustawione w jednym rzędzie tworzą parlament. Zadaniem zespołu jest obsadzić swoimi członkami wszystkie krzesła parlamentu.
Osoba, która ma po swojej lewej ręce wolne krzesło wypowiada imię i osoba, która ma na karteczce zapisane to imię, przesiada się na wolne krzesło. Te dwie osoby (wypowiadająca imię i przesiadająca się) zamieniają się karteczkami. W czasie gry nie wolno:
- pokazywać imienia na trzymanej przez siebie kartce,
- podpowiadać sobie (to psuje zabawę),
- powtarzać dwa razy tego samego imienia pod rząd.
Ta gra na początku wydaje się trudna, ale po chwili bardzo wciąga. Ułatwieniem (które możemy wprowadzić w trakcie gry), jest możliwość wypowiedzenia imienia, które posiada się na kartce, co powoduje przesuniecie się o jedno miejsce w lewo, bez zamiany kartki.
6. Lodołamaczowe Bingo
Potrzebujemy: wydrukowane karty bingo
Każdy uczestnik otrzymuje planszę z 25 polami (5 x 5), na których zapisane są różne właściwości jakimi mogą charakteryzować się ludzie (np. „jest leworęczny”, „lubi sport”, „nie używa cukru” itp.). Następnie chodzimy swobodnie po sali i szukamy osób, które spełniają poszczególne kryteria zapisując ich imiona w polach z poszczególnymi charakterystykami – kto znajdzie najwięcej w określonym czasie – wygrywa.
Można też wprowadzić zasadę, jak w grze w Bingo, że jeśli ktoś zbierze całą linię 5 pól (poziomą, pionową lub ukośną) krzyczy głośno BINGO.
Pobierz planszę Bingo
Taką aktywność możemy podsumować rozmową o pięknie różnic i o tym, że z KAŻDYM człowiekiem możemy znaleźć coś, co nas łączy (nawet jeśli pozornie jest zupełnie inny). Poprośmy uczniów o odpowiedzi na pytania:
- Co by było, gdybyśmy wszyscy byli tacy sami i niczym się nie różnili?
- Co możemy zrobić, żeby dobrze żyć ze sprawami, które nas różnią?
- Pomyśl (lub powiedz na głos) o jednej sprawie, którą masz wspólną z każdą inną osoba w naszej grupie.
W tym produkcie w naszym sklepie znajduje się arkusz Excel do losowego generowania różnych plansz bingo dla każdego uczestnika zabawy Lodołamaczowe Bingo:
Gadżety do ćwiczeń na zapoznanie i integrację grupy
A tutaj opis nieco żartobliwej wersji zabawy w Bingo (żeby nie było, nie polecam do realizacji w trakcie lekcji przedmiotowych 🙂 ):
7. Kopiowanie obiektów na podstawie opisu słownego
Potrzebujemy: kartki i ołówki, wydrukowane różne układy figur geometrycznych, od prostszych do trudniejszych
Bardzo ciekawymi ćwiczeniami uczącymi komunikacji, a zwłaszcza słuchania są te, polegające na kopiowaniu np. rysunków lub konstrukcji z klocków LEGO na podstawie opisu słownego. W najprostszej wersji możemy to zrobić w parach, gdzie jedna osoba widzi wzór i opowiada drugiej, co ma rysować. Możemy to zrobić również tak, że jedna osoba widzi wzór i o nim opowiada, a cała klasa go rysuje nie patrząc na rysunki koleżanek i kolegów. W wersji trudniejszej, chcąc jeszcze wyraźniej pokazać znaczenie szumów komunikacyjnych, wprowadzamy osobę pośrednika: jedna osoba opowiada o rysunku, druga przekazuję te informacje, a trzecia rysuje. Brałem kiedyś udział w takim ćwiczeniu z kopiowaniem prostego modelu wykonanego z klocków LEGO (trzeba mieć wtedy dwa dokładnie takie same zestawy klocków).
Ćwiczenie to możemy wykonać w taki sposób, że najpierw pozwalamy mówić tylko osobie opisującej rysunek, a dopiero po chwili pracy pozwalamy osobom wykonującym rysunek na zadawanie pytań. Po ćwiczeniu możemy zapytać, w jaki sposób ta modyfikacja zmieniła przebieg ćwiczenia i dlaczego warto dopytywać, co dana osoba naprawdę ma na myśli.
W tym ćwiczeniu pojawiają się dokładnie takie same zjawiska jak w prostej zabawie głuchy telefon (której bardzo ciekawym wariantem jest przekazywanie gestów): jedna osoba coś mówi, a druga słyszy coś zupełnie innego – warto je omówić i porozmawiać o tym, jak możemy im zapobiegać.
Szerszy opis różnych wersji tego typu ćwiczeń oraz wzory o wzrastającym poziomie skomplikowania do kopiowania można pobrać w tym wpisie:
Wzory Komunikacyjne – proste ćwiczenie komunikacyjne [do pobrania]
A tutaj polecam szerokie studium Sztuki Rozmowy (po realizacji tego ćwiczenia możemy uczniom pokazać grafikę zaprezentowaną przy punkcie 5.):
Sztuka Rozmowy, czyli jak rozmawiać naprawdę (w 14 punktach)
8. Gra Komunikacyjna
Potrzebujemy: wydrukowana Gra Komunikacyjna
Wyobraźcie sobie taki układ informacji: a+b=c, a=e+f, b=g+h, e=... i tak dalej. A gdyby tak zamienić te informacje na mające znaczenie zdania i do tego dodać jeszcze dane graficzne? Właśnie na tym polega Gra Komunikacyjna. Realizacja gry wygląda tak, że każdy członek zespołu otrzymuje jedną lub kilka pozornie niezwiązanych ze sobą informacji. Dopiera głębsza analiza treści pozwala dostrzec, że wszystkie te informacje są ze sobą powiązane i każda z nich jest niezbędna do tego, żeby odpowiedzieć na postawione pytanie.
W naszej Strefie Wiedzy udostępniamy jedną taką grę:
Gra Komunikacyjna Powstańcza Mogiła
A w sklepie i przy kursie Gry Komunikacyjne – angażujące metody uczenia myślenia i współpracy aż 14, w tym 2 przetłumaczone na język angielski. Można z nimi pracować z wielonarodową grupą lub też wykorzystać do nauki języka angielskiego.
9. Wymiana Kształtów
Potrzebujemy: wycięte z papieru na różne sposoby figury geometryczne w liczbie osób w grupie
Do uczenia współpracy i budowania dobrych relacji warto wykorzystać także inne aktywności, w których pokazujemy że należymy do wspólnoty MY i że troszcząc się o innych, pomagamy w osiągnięciu wspólnego celu, a przez to pomagamy także sobie. Bardzo prostym ćwiczeniem obrazującym to zjawisko jest Wymiana Kształtów realizowana przy stołach w zespołach 6-osobowych. Każdy członek zespołu otrzymuje rozsypane elementy wycięte z figur geometrycznych i jego zadaniem jest skompletowanie pełnej figury. Członkowie zespołu bez jakiejkolwiek komunikacji (jako komunikację możemy traktować tylko moje zachowanie, czyli jaką figurę przekażę – coś może jak w grze w brydża) przekazują osobie po swojej prawej stronie pojedyncze elementy. Kluczem do osiągnięcia sukcesu jest patrzenie nie na to, jakiego elementu mi brakuje, ale jakiego elementu brakuje osobie, która siedzi obok mnie i następnej – bo wtedy mogę im dać, to czego im brakuję, a następnie sam otrzymać, to co uzupełni składaną przeze mnie figurę.
Szczegółowy opis ćwiczenia oraz wzory do pobrania, wydrukowania i wycięcia znajdziecie w tym wpisie:
10. Gra kooperacyjna pozornie nastawiona na rywalizację
Potrzebujemy: gra Wioska Smerfów lub wydrukowane zaszyfrowane wiadomości i klucze do odszyfrowywania
Bardzo ciekawą grupą aktywności grupowych są takie, w których pozornie nastawiamy grupy na rywalizację, a tak naprawdę chodzi o kooperację. Tego typu aktywności uczą współpracy pomiędzy zespołami. Na przykład, na podstawie pierwszego z opisanych tutaj ćwiczeń, przekazujemy zespołom komunikat, że: „macie zbudować jak najwyższe wieże”, co ludzie niejako automatycznie rozumieją tak, że wieża ich zespołu ma być najwyższa, a dopiero potem możemy przekazać informację, że instrukcja nie mówiła o tym, że wygrywa zespół, który wybuduje najwyższą wierzę, ale, że chodzi o sumę wysokości wież.
Mamy taką tendencję, żeby od razu nastawiać się rywalizacyjnie, a przecież bardzo często o wiele lepsze rezultaty osiągniemy, kiedy nastawimy się kooperacyjnie i będziemy współpracować. Co w ogóle ciekawe, choć to temat na bardzo długie rozważania o naturze ludzkiej, tego typu jakby automatyczne nastawienie na rywalizacje jest adaptacyjne i sensowne (kwestii adaptacyjnych mechanizmów, które często „wpuszczają nas w pole” dotykam we wpisie o porównywaniu się z innymi).
W praktyce takie ćwiczenie można zrobić np. tak, że grupę dzielimy na małe zespoły, pomiędzy które rozdzielamy wszystkie zasoby potrzebne do wykonania danego zadania nie mówiąc początkowo zespołom, że każdy z nich samodzielnie nie posiada ich wszystkich. Zespoły otrzymują zadanie i przystępują do wykonywania, ale dopiero po chwili orientują się, że czegoś im brakuje. Wtedy warto zachęcić do komunikacji z innymi zespołami.
Do realizacji tego typu aktywności polecam Wam naszą prostą grę negocjacyjną dla dwóch zespołów, gdzie dosyć łatwo dojść do kooperacyjnego rozwiązania:
Wioska Smerfów – Prosta gra negocjacyjna dla młodzieży
Tego typu aktywność można zrealizować także w taki sposób, że każdy z zespołów otrzymuje wiadomość do rozszyfrowania i część klucza do szyfru, najlepiej prostego szyfru podstawieniowego (polecam nr 12 z poniżej linkowanego wpisu, bo bardzo łatwo go przygotować):
Księga Szyfrów, czyli zbiór zabaw z szyframi [do pobrania]
Bardzo wciągające i pokazujące te zjawiska są także gry opierające się na dylemacie więźnia (Globalna Gra Ekonomiczna) lub dylemacie wspólnego pastwiska (Wspólne Pastwisko), gdzie nastawienie na rywalizacje przynosi dokładnie odwrotny od zamierzonego negatywny skutek dla naszego zespołu i w ogóle wszystkich innych też. O wiele łatwiejszy w omówieniu i zrozumieniu jest jednak dylemat więźnia.
11. Uczenie się kooperacyjne (cooperative learning)
Potrzebujemy: szkolne podręczniki lub wydrukowane informacje na dany temat
Ćwiczenie Puzzle, które wam tu przedstawię, to właściwie metod dydaktyczna, ale także budująca umiejętność współdziałania. Wpisuje się ono w trend uczenia się kooperacyjnego polegającego na uczeniu się z dużym wykorzystaniem doświadczenia społecznego. Możemy ją zrealizować nawet na lekcji przedmiotowej, na której do omówienia jest 5 zagadnień (najprościej mówiąc niech to będzie 5 akapitów z podręcznika).
Przebieg metody wygląda tak:
- Klasę dzielimy na zespoły 5-osobowe (zespoły bazowe). Mamy 5 tematów przygotowanych do opracowania i w każdym zespole jeden członek uczy się danego tematu (10 min).
- Po zapoznaniu się uczniów ze swoim materiałem, członkowie wszystkich zespołów, którzy zajmują się danym tematem, spotykają się w zespołach eksperckich, gdzie wspólnie go omawiają (10 min).
- Po powrocie do swoich zespołów bazowych uczniowie przekazują wiedzę, której sami się nauczyli i którą pogłębili w zespole eksperckim (20 min).
Inne metody wpisujące się w nurt uczenia się kooperacyjnego (np. metodę zespołowego sprawdzianu wiedzy) opisuję w kursie:
Efektywne Metody Nauczania – Tworzenie i Realizacja
12. Grupowe podnoszenie
Potrzebujemy: ew. koc lub chusta animacyjna
Ciekawą grupą animacji są również te, wykorzystujące wzajemny dotyk, co bardzo buduje poczucie bliskości i bezpieczeństwa. Pamiętajcie, żeby nie używać ich na początku znajomości grupy i żeby przy ich używaniu być wyczulonym na potrzeby osób w grupie, ponieważ może dla kogoś dotyk będzie doświadczeniem co najmniej niekomfortowym lub naruszającym poczucie bezpieczeństwa - umożliwmy wtedy bezproblemową odmowę udziału w ćwiczeniu.
Zacznijmy od prostego ćwiczenia, które polega na tym, ze cała klasa staje na chuście animacyjnej (lub kocu) i ma za zadanie przekręcić ją na drugą stronę bez schodzenia z niej.
Kolejnym ćwiczeniem budującym poczucie zaufania to wspólne unoszenie jednej osoby za pomocą chusty animacyjnej (lub koca, choć wygodniej i bezpieczniej jest robić to z chustą). Prosimy osobę o zrelaksowanie się i jeśli chce, zamknięcie oczu, a cała grupa jednocześnie powoli podnosi i opuszcza tę osobę. Ważne żeby prowadzący również trzymał chustę, najlepiej w okolicach głowy podnoszonej osoby (a zwłaszcza kiedy wykonujemy do zadanie z dziećmi), tak, żeby osoba zbyt gwałtownie nie została opuszczona na podłogę. Doświadczenie takiego „powierzenia się” grupie jest bardzo budujące – jeśli masz odwagę, to na końcu poproś uczniów, żeby Ciebie też podnieśli i opuścili.
Jeśli poziom zaufania w grupie jest większy ćwiczenie to można wykonać także bez użycia chusty podnosząc się nawzajem tylko za pomocą rąk.
Podobnym ćwiczeniem realizowanym w ok. 6-osobowych zespołach jest kołysanie na stojąco. Zespół ustawia się w bardzo ciasny krąg – ramię przy ramieniu, a jedna osoba, ściśnięta w środku, na prostych nogach i z zamkniętymi oczami swobodnie się między nimi kołysze, będąc lekko odpychaną rękami.
Brałem też kiedyś udział w ćwiczeniu wykonywanym w parach, które polegało na tym, że jedna osoba leży na plecach na podłodze, a druga klęczy za jej głową i delikatnie kołysze głowę leżącej osoby. Osoba leżąca może zamknąć oczy. To wbrew pozorom jest bardzo trudne ćwiczenie zarówno dla osoby leżącej, gdzie trzeba zaufać drugiej osobie i pozwolić sobie na kompletne rozluźnienie mięśni szyi, jak i dla osoby kołyszącej, która ma poczucie, że w rękach trzyma coś naprawdę cennego – głowę drugiej osoby. Nie polecam proponować tego ćwiczenia, kiedy grupa nie jest zbyt zgrana, ale kiedy osoby wzajemnie sobie ufają, daje ono naprawdę mocne doświadczenie bliskości i zaufania.
W naszej Strefie Widzy opisanych jest więcej podobnych ćwiczeń budujących zaufanie:
Zabawy i animacje na budowanie zaufania
A tutaj znajdziecie spis zabaw z chustą animacyjną:
25 najbardziej przydatnych zabaw z chustą animacyjną
13. Dwie prawdy i nieprawda
Potrzebujemy: kartka papieru i długopis lub marker dla każdego
Kolejne dwa zaproponowane ćwiczenia mogą zapraszać do ujawniania prywatnych informacji o sobie. Warto poprzedzić je instrukcją w stylu: „mówicie o sprawach na tyle głębokich/prywatnych, na ile chcecie”, co może oznaczać, że w ogóle nie, ale może oznaczać także zaproszenie do naprawdę głębokich zwierzeń. Ważne żeby zaprosić członków grupy do zachowania usłyszanych informacji tylko dla siebie i jednocześnie zapewnić o zachowaniu tajemnicy przez nas samych – jako prowadzących.
Ćwiczenie Dwie prawdy i nieprawda na początku najlepiej zacząć realizować w trójkach. Każda osoba na kartce papieru dużymi literami (tak, żeby były widoczne z daleka) pisze o sobie 3 informacje, z których dwie są prawdzie, a trzecia nie jest prawdziwa. Warto zachęcić uczestników, żeby podawane przez nich informację były nieco zaskakujące dla innych i nietypowe, ale też podchwytliwe. Na przykład w taki sposób, że osoba powszechnie uważana za nieśmiałą pisze o sobie:
1) grałam w filmie,
2) występowałam na scenie przed 10 tys. osób,
3) lubię koty.
A później okazuje się, że właśnie ta informacja, którą ludzie stereotypowo przypisaliby tej osobie okazuje się nieprawdziwa (Nie lubię kotów).
Po zapisaniu tych informacji pokazujemy je najpierw w trójkach, gdzie pozostałe dwie osoby próbują odgadnąć, co jest nieprawdziwe. Następnie możemy poprosić o dogadywanie tej informacji na forum całej grupy. Rozpoczynając do realizacji tego ćwiczenia w małej grupce, dajemy większe poczucie bezpieczeństwa, a kończąc na prezentacji w grupie, stwarzamy możliwość wzajemnego poznania się całej grupy.
Możemy również zaprosić do opowiedzenia więcej o swoich ciekawych doświadczeniach życiowych, które wyjawią uczestnicy ćwiczenia (oczywiście, jeśli chcą, ale skoro zapisali je na kartce, prawdopodobnie oznacza to, że chcą). Co w ogóle ciekawe: ludzie im więcej mówią o sobie, tym bardziej pozytywnie oceniają grupę i częściej twierdzą, że dużo dowiedzieli się o pozostałych osobach (Pennebaker i Smyth, 2018, s. 15).
14. Opowieść o dzieciństwie
Bardzo podobne ćwiczenie dotyczy prostego opowiadania o swoim dzieciństwie. Co w ogóle ciekawe poznanie nawet prostych podstawowych informacji o dzieciństwie drugiej osoby może nam „otworzyć oczy” na jej funkcjonowanie. Patrick Lencioni w swojej książce Pięć dysfunkcji pracy zespołowej (s. 220) opisuje to ćwiczenie jako pierwsze z przełamujących podstawową dysfunkcję, jaką jest brak zaufania. Autor ten proponuje następujące tematy do rozmowy:
- liczba rodzeństwa,
- miejsce urodzenia,
- najważniejsze pasje w dzieciństwie,
- zainteresowania,
- pierwsza lub najgorsza praca.
Moglibyśmy dodać jeszcze pytanie:
- Twoje największe wyzwanie z czasu dzieciństwa.
Brałem kiedyś udział w szkoleniu z budowania zespołów z wykorzystaniem tego ćwiczenia i bardzo mocno utkwiło mi w pamięci historia opowiadana przez prowadzącego, w której opowiedział nam, jak zastosował kiedyś to ćwiczenie w pracy z zespołem, w którym była pewna bardzo nielubiana przez wszystkich kobieta. Owa kobieta ciągle się wymądrzała, była - moglibyśmy użyć określenia - „wredna”, ciągłe chciała ustawiać wszystkich „pod siebie”. Członkom tego zespołu „otworzyły się oczy”, zaczęli być dla niej bardziej wyrozumiali i niewchodzący od razu w postawę konfrontacyjną, kiedy opowiedziała im ona o tym, że... jest córką generała ludowego wojska polskiego, o czym nikt wcześniej nie wiedział.
To ćwiczenie najlepiej wykonać w parach lub trójkach, a jedynie wtedy kiedy poziom zaufania w całej grupie jest dosyć wysoki następnie na forum całej grupy. Opowiadanie życiowych doświadczeń jest bardzo „mocną” metodą budującą poczucie bliskości, ale pamiętajcie o ostrożnym jej używaniu i tak jak pisałem wcześniej poprzedźcie ją instrukcją: „mówicie o sprawach na tyle głębokich/prywatnych, na ile chcecie”. Nawet opowiedzenie prostych, „suchych” faktów, których nikt zazwyczaj nie ukrywa (np. liczba rodzeństwa, kolejność urodzenia, miejsce wychowania), może nam „otworzyć oczy” i „uruchomić” wzajemną wyrozumiałość. A zapytaj sam siebie, czy znasz te proste fakty w odniesieniu do ludzi, z którymi na co dzień pracujesz?
Bardziej rozbudowane i wymagające większego czasu ćwiczenie opisuję w poniższym wpisie – w nim również można zaprosić uczestników do opowiadania o swoim dzieciństwie:
Jak uczyć słuchania i empatii. Ćwiczenie CO? JAK? DLACZEGO? [do pobrania]
15. Wspólne dzieło
Potrzebujemy: materiały do stworzenia wspólnego dzieła, w zależności co nim będzie
Na koniec coś twórczego. Już dobrze znamy, znamy swoje talenty, mocne i słabe strony, może znamy swoje doświadczenia życiowe, marzenia, ufamy sobie i czujemy się razem bezpiecznie. Zróbmy więc razem coś twórczego.
W najprostszej wersji: narysujmy wspólny obraz/mural w wielkim formacie (np. kilkanaście połączonych ze sobą kartek z flipchartowych, nie polecam tworzyć tego dzieła bezpośrednio na ścianie bo dyrekcja mogłaby nie być z tego zadowolona 🙂 ).
A może zrobimy więcej obrazów: grupa siedzi w kręgu, każdy ma w ręku flamaster w innym kolorze i kartkę papieru przed sobą. Każdy na swojej kartce rysuje jedną kreskę/figurę i podaje kartkę osobie po prawej, ta coś dorysowuje i kartka wędrując przez wszystkich trafia do osoby, która jako pierwsza zaczęła dzieło. Co z tego wyszło?
Klasowa Księga Talentów: każdy otrzymuje kilka kartek z bloku technicznego, na których rysuje/opisuje swoje talenty lub obrysowuje swoją dłoń z pięcioma swoimi mocnymi stronami (po jednym na każdy palec). Następnie łączymy to w księgę – lub wklejamy do grubego brulionu w twardej okładce wraz z naszymi zdjęciami.
Grupowa rzeźba lub obraz pokazująca członków grupy (wymaga wcześniejszego przygotowania): każdy przynosi atrybut ew. strój prezentujący jego talenty, wspólnie ustawiamy się w rzeźbę lub statyczny obraz, każdy w pozie, w jakiej chce – prowadzący robi zdjęcie.
A może członkowie grupy sami wymyślą twórcze dzieło, które chcą stworzyć?
Program Aktywności Edukacyjnej, który opracowany został z myślą o kształceniu 4 grup kompetencji, które określam mianem filarów skutecznego działania (myślenie, współpraca, aktywność, wytrwałość) przez realizację 20 lekcji prowadzi właśnie do takiego wspólnego przygotowania takiego Wielkiego Dzieła. Opis programu i konspekty zajęć znajdziecie w moim podręczniku:
Jak Uczyć Skuteczności. Siebie i innych.
99 pomysłów na godziny wychowawcze
Więcej tego typu pomysłów na zajęcia grupowe i godziny wychowawcze znajduje się w naszym pakiecie 99 pomysłów na godziny wychowawcze wraz z podręcznikiem Jak Uczyć Skuteczności, którego przesyłka zawarta jest w cenie pakietu. W pakiecie znajdują się pomysły na zajęcia uczące nie tylko kompetencji społecznych, ale także wielu innych niezbędnych w życiu umiejętności i postaw. Zbiór tych metod dołączamy także do dwóch naszych pakietów kursów: Pakietu Wszystkich Kursów Centrum Dobrego Wychowania oraz Pakietu Skuteczna Praca z Osobą i Grupą. Pamiętajcie, że jesteśmy organizacją non-profit i kupując u nas wspieracie realizację naszych celów statutowych związanych z wychowaniem i edukacją.
Jak się Wam podobają przedstawione tu ćwiczenia i pomysły na zajęcia? Macie może jakieś podobne własne? Zapraszam do dyskusji w komentarzach.
Bibliografia:
Bulla B. (2006). Przyczyny i treści lęków w percepcji uczniów. W: M. John-Borys, Z. Dołęga (red.). Z badań nad zdrowiem psychicznym uczniów - wstęp do działań profilaktycznych szkoły. Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego. s. 89-118.
Dębski M., Flis J. (2022). Zdrowa szkoła. Ocena jakości relacji szkolnych w świetle ogólnopolskich wyników badań uczniów i nauczycieli. Gdańsk: Fundacja Dbam o Mój Zasięg.
Dębski M., Flis J. (2023). MŁODE GŁOWY. Otwarcie o zdrowiu psychicznym. Raport z badania dotyczącego zdrowia psychicznego, poczucia własnej wartości i sprawczości wśród młodych ludzi w Polsce. Warszawa: Fundacja Unaweza.
Laurman-Jarząbek E., Mazur E., Szpringer M. (2015). Bezpieczeństwo w szkole w opinii uczniów i rodziców – komunikat z badań. Studia Paedagogica Ignatiana [online]. 3 czerwiec 2015, T. 17, s. 207–240.
Lencioni P. (2019). Pięć dysfunkcji pracy zespołowej. Warszawa: MT Biznes.
NIK o zapobieganiu patologiom w szkołach (2014). http://www.nik.gov.pl/aktualnosci/nik-o-zapobieganiu-patologiom-w-szkolach.html. [Dostęp: 2024-01-22]
Pennebaker J. W., Smyth J. M. (2018). Terapia przez pisanie. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego.
Autor wpisu:
dr Michał Czakon
Pomysłodawca metod edukacyjnych Centrum Dobrego Wychowania, Psycholog, Trener, Dydaktyk, Autor bloga: jakdzialacskutecznie.pl, Autor pakietu metod 99 pomysłów na godziny wychowawcze.
